Vadeli Ýþlem ve Opsiyon Borsasý A.Þ. Hakkýnda

[stockbroker]

VOB Nedir?
VOB, Vadeli Ýþlem Borsasý A.Þ.' nin kýsaltýlmýþ ünvanýdýr. VOB vadeli iþlem ve opsiyon borsasý iþletmek amacýyla Bakanlar Kurulu kararýyla kurulmuþ özel hukuk tüzel kiþisidir. VOB ayný zamanda borsanýn kendisidir.

Vadeli Ýþlem ve Opsiyon Borsasý’nýn hukuki statüsü nedir?
Vadeli Ýþlem ve Opsiyon Borsasý A.Þ., Sermaye Piyasasý Kurulu’nun 17/08/2001 tarihli ve 09/11/2001 sayýlý Kararýna dayanan, Devlet Bakanlýðý’nýn 03/09/2001 tarihli ve 2381 sayýlý yazýsý üzerine, 2499 Sayýlý Sermaye Piyasasý Kanununun 40’ýncý maddesine göre, 10/09/2001 tarih, 24558 Sayýlý Resmi Gazete’de yayýnlanan 2001/3025 sayýlý Bakanlar Kurulu Kararý ile kurulan ülkemizdeki ilk özel borsa kuruluþudur. Borsamýz, 04/07/2002 tarihinde Ticaret Siciline tescil edilmiþ olup, bu tescil 09/07/2002 tarihli Ticaret Sicili Gazetesinde yayýmlanmýþtýr. 05/03/2004 tarihinde SPK’dan faaliyet izni alýnmýþ olup 27/03/2004 tarihi itibariyle VOB Borsa Yönetmeliði T.C Resmi Gazete’de yayýmlanmýþtýr. 30/11/2004 tarihinde VOB’da iþlem gören sözleþmeler ve VOB üyeliðine iliþkin hususlar SPK tarafýndan onaylanmýþtýr. 26/01/2005 tarihinde VOB üyelik ve iþlem esaslarý ile vadeli iþlem sözleþmelerine iliþkin genelgeler yürürlüðe girmiþtir. Genelgelerin son hali için lütfen www.vob.org.tr adresine bakýnýz. 04/02/2005 tarihinde de VOB’da iþlemler baþlamýþtýr.

VOB’un hissedarlarý kimlerdir?
Hissedarýn Adý Payý
Türkiye Odalar ve Borsalar Birliði (TOBB) %25
Ýstanbul Menkul Kýymetler Borsasý (ÝMKB) %18
Ýzmir Ticaret Borsasý ( ÝTB) %17
Yapý ve Kredi Bankasý A. Þ % 6
Akbank T.A.Þ % 6
Vakýf Yatýrým Menkul Deðerler A.Þ. % 6
Türkiye Garanti Bankasý A.Þ % 6
Ýþ Yatýrým Menkul Deðerler A.Þ % 6
Türkiye Sermaye Piyasalarý Aracý Kuruluþlar Birliði % 6
ÝMKB Takas ve Saklama Bankasý A.Þ % 3
Türkiye Sýnai Kalkýnma Bankasý A.Þ % 1

VOB’un 11 hissedarý bulunmaktadýr ve þirketimizin ödenmiþ sermayesi 9 Milyon TL’dir.

[stockbroker]

Vadeli iþlem piyasalarý nedir?
Vadeli iþlem piyasalarý anlaþmanýn bugünden yapýldýðý ve spot piyasalarýn aksine yükümlülüklerin gelecek bir vadede yerine getirilmesini öngören piyasalardýr. Bu tanýmdan da anlaþýlacaðý üzere, vadeli piyasalar, vadeli iþlem ve opsiyon sözleþmelerinin iþlem gördüðü piyasa veya borsalarý ve buna benzer sözleþmelerin iþlem gördüðü diðer organize olmamýþ piyasalarý kapsamaktadýr.

Alivre sözleþmeler (forward), vadeli iþlem sözleþmeleri, opsiyon sözleþmeleri ve swap sözleþmeleri vadeli piyasalarda yaygýn kullanýlan araçlardýr. Spot piyasada oluþan fiyatlar taraflar açýsýndan ne kadar önem arz ediyorsa, geleceðe yönelik olarak oluþan fiyatlar da taraflar açýsýndan ayný derecede önem taþýmaktadýr.

Vadeli iþlem piyasalarý hangi ihtiyaçtan doðmuþtur?
Yaþadýðýmýz dünyada bir çok mal veya hizmetin fiyatýnýn serbest piyasa koþullarýnda arz ve talebe göre belirlendiðini ve fiyatlarýn sürekli bir deðiþkenlik gösterdiðini biliyoruz. Sahip olduðumuz mal veya hizmetleri piyasa koþullarýnda oluþan fiyatlardan alýp satabiliyoruz. Peki þu anda henüz sahip olmadýðýmýz, örneðin üç ay sonra sahip olacaðýmýz bir mal veya hizmeti hangi fiyattan satacaðýz? Ya da bir malý gelecek bir tarihte, örneðin üç ay sonra hangi fiyattan satýn alacaðýz?

Bu sorulara yanýt bulunmasý ve gelecekteki fiyat belirsizliðinden kaynaklanan risklerin ortadan kaldýrýlmasý amacýyla vadeli iþlem sözleþmeleri alýnýp satýlmaya baþlanmýþ, yapýlan vadeli sözleþmelerde taraflara garanti saðlanmasý amacýyla da bu sözleþmeler organize borsa çatýsý altýnda toplanmýþtýr.

Sözleþmelerin standart hale getirilmesi ile spekülatörler de bu sözleþmeler üzerinden iþlem yapmaya baþlamýþlardýr. Böylelikle fiyat riskine karþý korunma çabasý içerisinde olan üreticiler ve tüccarlar bir çözüme kavuþurken, yatýrýmcýlar ve spekülatörler de cazip bir yatýrým aracýna sahip olmuþlar, finansal alanda faaliyet gösteren aracý kurumlar ve bankalar müþterilerine yeni alternatif ürünler sunabilir hale gelmiþlerdir.

[stockbroker]

Vadeli iþlem piyasalarýnýn tarihi geliþimi nasýldýr?
Günümüzdeki modern vadeli iþlem piyasalarýnýn tarihi binlerce yýl geriye gitmekle birlikte, ilk vadeli iþlemlerin baþlangýcý 1800’lü yýllar olarak kabul edilmektedir. Vadeli iþlem piyasalarýnýn tarihinde Amerikanýn Chicago kentinin özel bir yeri vardýr. 1833 yýlýna kadar köy olarak kabul edilen Chicago 1837 yýlýnda þehir statüsüne kavuþtuðunda 4.107 kiþilik bir nüfusa sahipti. Chicago, Michigan gölü kýyýsýnda Amerika’daki diðer büyük göllere ve orta batýya kadar ulaþým imkanýna sahip olmasý nedeniyle stratejik bir öneme sahipti. Bu konumu Chicago’nun hýzla geliþerek bir ticaret merkezi haline gelmesini saðladý. Chicago çevresinde yetiþtirilen tarýmsal ürünler bu bölgeye taþýnýyor ve burada depolanarak ticareti yapýlýyordu.

Tarýmsal ürünlerin arz ve talebindeki dalgalanmalar sonucu fiyatlar yýlýn belli dönemlerinde çok düþük olurken diðer dönemlerde aþýrý yükseliyordu. Arzýn, talebin çok üzerinde olduðu dönemlerde üreticiler zarar ediyorlar, aksi durumda ise aranan mal piyasada bulunamýyordu. O yýllarda yeterli depolarýn olmamasý ve ulaþým zorluklarý piyasalarda karýþýklýðýn artmasýnda etkili oldu.

Bu durum karþýsýnda üretici ve tüccarlar çözüm olarak aralarýnda geleceðe yönelik ticari sözleþmeler yapmayý tercih etmeye baþladýlar. Ýlk kayýtlý geleceðe yönelik sözleþme, 13 Mart 1851 yýlýnda 3.000 kile mýsýr üzerine Haziran ayý Chicago teslimi olarak yapýldý.

Ýki taraf arasýnda karþýlýklý güvene dayalý olarak yapýlan geleceðe yönelik sözleþmeler ihtiyaca tam olarak cevap veremedi. Çünkü, fiyat deðiþimleri aleyhine olan taraf, yükümlülüðünü yerine getirmeyebiliyordu. Bunun üzerine arayýþlarýna devam eden 82 tüccar bir araya gelerek 1848 yýlýnda tarýmsal ürünlerin alýcý ve satýcýlarýnýn merkezi bir yerde iþlem yapmalarý ve ayný zamanda þehirde ticaretin geliþmesi amacýyla Chicago Board of Trade’i (CBOT) kurdular. CBOT’de ilk yýllarda geleceðe yönelik sözleþmeler iþlem görürken taraflarýn yükümlülüklerini yerine getirmemeleri sonucu, sözleþmelerin standart hale getirilmesi ve borsanýn belirlediði bir takas kurumunun garantör olmasý kararlaþtýrýldý. Takas Kurumu, bu garantiyi alýcý karþýsýnda satýcý, satýcý karþýsýnda alýcý konumuna geçerek ve iþlem yapan taraflardan teminat alarak vermeye baþladý.

Geleceðe yönelik sözleþmelerde (forward) taraflar kalite, miktar, fiyat, teslim yeri ve vadeyi aralarýnda serbestçe belirlerken, vadeli iþlem sözleþmesi ile alým satýma konu ürünün kalitesi, miktarý, vadesi, teslim yeri standart hale getirildi. Vadeli iþlem sözleþmelerinde deðiþken tek unsur sözleþmenin fiyatýdýr, o da borsada alým satým anýnda belirlenmektedir. Sözleþmelerin standart hale getirilmesi ve teminat sistemi, piyasaya spekülatörlerin (yatýrýmcýlarýn) de girmesine yol açtý.

1970’li yýllara kadar Amerika’da sadece tarýmsal ürünler üzerine vadeli iþlem sözleþmeleri iþlem gördü. 1972 yýlýnda Bretton Woods sisteminin terk edilmesi ile birlikte döviz kurlarý ve faiz oranlarýndaki deðiþim piyasa katýlýmcýlarý açýsýndan risk oluþturmaya baþladý. Bu geliþme üzerine yýllardýr tarýmsal ürünler üzerine düzenlenmekte olan vadeli iþlem sözleþmeleri finansal araçlar üzerine de düzenlenmeye baþladý.

1972 yýlýnda Chicago Mercantile Exchange (CME) bünyesinde International Monetary Market’in (IMM) kurulmasý ile dövize dayalý ilk vadeli iþlem sözleþmeleri (currency futures) iþleme açýldý. Bunu faiz vadeli iþlem sözleþmeleri izledi. 1975 yýlýnda Chicago Board of Trade bünyesinde Government National Mortgage Association (GNMA) sözleþmeleri ile birlikte faize dayalý ilk vadeli iþlem sözleþmeleri de iþlem görmeye baþlamýþ oldu. Dünyada hisse senedi endeksi üzerine ilk vadeli iþlemler 24 Þubat 1982 tarihinde Kansas City Board of Trade (KCBT) tarafýndan Value Line Composite Index üzerine düzenlenmiþtir.

1970’li yýllarýn ikinci yarýsýnda Avrupa kýtasýnda da vadeli iþlem borsalarýnýn kurulmaya baþladýðýný ve günümüze kadar hýzlý bir geliþme gösterdiðini görüyoruz. Almanya-Ýsviçre ortaklýðý ile kurulan Eurex; Amsterdam, Paris, Lisbon, Londra ve Brüksel ortaklýðý ile kurulan Euronext.liffe de bugün iþlem hacminde Chicago’daki borsalarla yarýþýr bir borsa konumuna gelmiþtir

Dünyadaki borsalarýn 160 yýla ulaþan geçmiþlerinin yanýnda VOB’un henüz dört seneye ulaþmamýþ olan iþlem geçmiþine raðmen VOB-ÝMKB 30 sözleþmesinin dünyadaki en likit 13. hisse senedi endeksi sözleþmesi konumuna gelmiþ olmasý ise dikkat çekicidir.

[stockbroker]

Vadeli iþlem piyasalarýnýn temel fonksiyonu nedir?
Vadeli iþlem piyasalarýnýn iki temel fonksiyonu vardýr: Risk yönetimi ve geleceðe yönelik fiyat oluþumu.

Risk Yönetimi:

Vadeli iþlem piyasalarýnýn temel fonksiyonlarýndan biri, gelecekte meydana gelebilecek aleyhte fiyat deðiþimleri karþýsýnda riskten korunma imkaný sunmaktýr. Nitekim vadeli iþlem piyasalarý, tarýmsal ürünlerin fiyatlarýnda gelecekte meydana gelebilecek aþýrý dalgalanmalarýn yaratacaðý risklerden korunma ihtiyacýndan doðmuþtur.

Her kiþi veya kurumun üstlenmiþ olduðu riskler birbirinden farklý olabilir. Bu farklýlýðý yaratan, iþ hacmi, faaliyet türü gibi bir çok kriterdir. Vadeli iþlem piyasalarý yatýrýmcýlara risklerini diðer yatýrýmcýlara transfer edebilme olanaðý saðlar. Riskleri üstlenen taraflar ise risklerini daha kolay yönetebilecek olan veya bu riskleri üstlenmeye istekli yatýrýmcýlar olabilir. Riskleri üstlenmeye istekli olan taraflar, vadeli iþlem piyasalarýnda derinliði saðlayan ve fiyat deðiþimlerinden kar elde etmeye çalýþan spekülatörlerdir. Spekülatör olarak adlandýrýlan grup esas itibarý ile riskten korunmak yerine beklentileri doðrultusunda pozisyon alarak fiyat deðiþimlerinden kar elde etmeye çalýþmaktadýr. Özet olarak risk, vadeli iþlem piyasalarýnda alýnýp satýlabilir hale gelmektedir.

Geleceðe Yönelik Fiyat Oluþumu:

Geleneksel piyasalarda arz ve talebe göre oluþan fiyatlar, içinde bulunulan anda geçerlilik arz etmektedir. Örneðin TL/Dolar denince ilgili piyasada o an geçerli kurlar akla gelmektedir. On dakika sonrasýnda fiyatlarýn ne olacaðýný tam olarak kestirmek imkansýzdýr. Oysa vadeli iþlem piyasalarý sayesinde deðil on dakika sonrasýnýn, bir yýl sonrasýnýn bile fiyatlarýnýn belirlenmesi mümkündür. Bu piyasalarda iþlem yaparak gelecekteki alýþ veya satýþ fiyatýný belirleyebilmenin yanýnda bu piyasalar sayesinde gelecekteki fiyatlar hakkýnda sadece fikir sahibi olmanýz da mümkündür. Örneðin vade sonu altý ay sonra olan bir sözleþme için yatýrýmcýlarýn vermiþ olduðu alýþ veya satýþ kotasyonlarýna bakarak, yatýrýmcýlarýn söz konusu varlýðý altý ay sonra satýn alýrken vermeye razý olacaklarý fiyat veya bu malý altý ay sonra satarken karþýlýðýnda almayý kabul edecekleri fiyat hakkýnda fikir sahibi olunabilir.

[stockbroker]

Spot (nakit) iþlem nedir?
Ödeme ve teslimatýn iþlem yapýlan günde veya çok kýsa süre içerisinde yapýldýðý iþlemlere spot veya nakit iþlemler denilmektedir.

Vadeli iþlem nedir?
Anlaþmanýn bugün yapýlmasý, anlaþma yükümlülüklerinin ise gelecekte yerine getirilmesi yönünde yapýlan iþlemlere genel olarak vadeli iþlem denilmektedir.

Spot (nakit) fiyat nedir?
Bir malýn spot alým/satýmýný yaparken malýn birim fiyatý için bugün veya çok kýsa süre içerisinde ödeyeceðiniz/alacaðýnýz meblaðdýr.

Vadeli fiyat nedir?
Bir malýn vadeli alým/satýmýný yaparken malýn birim fiyatý için gelecekte ödeyeceðiniz/alacaðýnýz meblaðdýr.

Türev araç nedir?
Deðeri baþka bir finansal varlýðýn veya malýn deðerine doðrudan baðlý olan finansal araçlar türev araç olarak adlandýrýlmaktadýr. Türev araçlar, dayanak varlýðýn sahipliðinin el deðiþtirmesine gerek olmaksýzýn, bu varlýkla ilgili hak ve yükümlülüklerin ticaretine imkan saðlar. Türev araçlar, riskten korunma, yatýrým veya arbitraj amacýyla kullanýlabilir. Vadeli iþlem (futures) ve opsiyon (options) sözleþmeleri türev araçlar arasýndadýr. Bunun yanýnda, forward ve swap sözleþmeleri de türev araçlar grubuna dahildir.

Türev araç çeþitleri nelerdir?

Alivre Ýþlem Sözleþmeleri (Forward)

Vadeli Ýþlem Sözleþmeleri (Futures)

Opsiyon Sözleþmeleri (Options)

Takas Sözleþmeleri (Swaps)

[stockbroker]

Türev araçlar nerede iþlem görür?
Alivre sözleþmeler tezgahüstü piyasada, vadeli iþlem sözleþmeleri vadeli iþlem borsalarýnda (organize borsalar), opsiyon sözleþmeleri hem tezgahüstü piyasada hem de organize borsalarda, swap sözleþmeleri ise tezgahüstü piyasada iþlem görmektedir. Son yýllarda organize borsalarda iþlem görmeye baþlamýþ olan swap sözleþmeleri de vardýr.

Alivre sözleþme (Forward) neyi ifade eder?
Geleceðe yönelik (Alivre) sözleþme, satýcýnýn/alýcýnýn belli bir ürünü ileri bir tarihte, baþtan anlaþýlan bir fiyat üzerinden alýcýya teslim etmesini/satýcýdan teslim almasýný öngören sözleþmelerdir. Sözleþmenin þartlarý (fiyat, miktar, kalite, vade ve yer) alýcý ile satýcý tarafýndan karþýlýklý belirlenmektedir.

Alivre sözleþmeler taraflarýn gelecekte almak veya satmak istedikleri ürünlerin fiyat deðiþimleri nedeniyle oluþan riskten korunma ihtiyacý karþýsýnda çözüm olarak gördükleri sözleþmelerdir. Bu yönüyle alivre sözleþmeler vadeli iþlem sözleþmelerinin geliþtirilmesine temel oluþturmuþtur.

Alivre sözleþmeler taraflar arasýnda serbestçe yapýldýðý için karþýlýklý güven gerektirir. Diðer bir ifadeyle alivre sözleþmelerde “kredi riski” vardýr. Taraflardan birinin yükümlülüðünü yerine getirmeme riski, garanti altýna alýnmýþ deðildir. Ayrýca iki taraf arasýnda yapýlan alivre sözleþmeler diðer piyasa katýlýmcýlarýnýn bilgisine açýk deðildir. Bu nedenle alivre sözleþmeler net bir þekilde geleceðe yönelik fiyatlar için referans özelliði taþýmazlar. Alivre sözleþmelerde genellikle taraflar vade sonuna kadar pozisyonlarýný kapatamazlar. Pozisyonlarýn kapatýlmasý sözleþmenin iptali ile mümkündür. Alivre sözleþmeler, sözleþmede özel bir hüküm yoksa bir baþkasýna devredilemez. Ayrýca devri hukuken mümkün olsa bile her bir alivre sözleþme kendine özgü hükümler taþýdýðýndan ve standart olmadýðýndan devri kolay deðildir.

Vadeli iþlem sözleþmeleri (Futures) nedir?
Vadeli iþlem sözleþmeleri esasen standart hale getirilmiþ alivre sözleþmelerdir. Vadeli iþlem sözleþmesi (futures), ileri bir tarihte, önceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasasý aracýný, malý, kýymetli madeni veya dövizi alma veya satma yükümlülüðü getiren sözleþmedir. Vadeli iþlem sözleþmesinde alým satýma konu mal veya finansal aracýn niteliði, miktarý, süresi ve teslim yeri standart olarak tanýmlanmýþtýr.

Vadeli iþlem sözleþmelerinde tek deðiþken, alým satým sýrasýnda oluþan fiyattýr. Vadeli iþlem sözleþmeleri, vadeli iþlem borsalarýnda iþlem görür ve borsa takas kurumunun garantisi altýndadýr. Ýþlemlerin borsa takas kurumu tarafýndan garanti edilmesi, uygulanan teminat sistemi ile mümkün olmaktadýr. Sözleþme bazýnda teminatlar potansiyel zarar riskini karþýlayacak þekilde borsa tarafýndan belirlenir.

[stockbroker]

Alivre sözleþmeler ve vadeli iþlem sözleþmeleri arasýndaki farklar nedir?

[stockbroker]

Opsiyon sözleþmesi nedir?
Opsiyonlar, belli bir vadeye kadar (veya belirli bir vadede), opsiyona dayanak varlýk oluþturan belli miktardaki bir malý, finansal ürünü, sermaye piyasasý aracýný veya ekonomik göstergeyi belli bir fiyattan (kullaným fiyatý) alma yada satma hakkýný, belli bir prim karþýlýðýnda opsiyonu satýn alan kiþiye (lehdara) veren ancak zorunlu tutmayan, buna karþýn opsiyonun satýcýsýný (keþidecisini) lehdar tarafýndan talep edilmesi halinde satmaya ya da satýn almaya zorunlu tutan sözleþmelerdir.

Opsiyon satan yatýrýmcý, opsiyonu alan kiþiden tahsil ettiði prim karþýlýðýnda, opsiyonun vadesinde veya vadesi dolana kadar olan herhangi bir tarihte, opsiyona dayanak oluþturan belli miktardaki bir malý, finansal ürünü, bir sermaye piyasasý aracýný veya bir ekonomik göstergeyi, opsiyonu alan yatýrýmcýnýn talebi halinde belirli bir fiyattan alma yada satma yükümlülüðünü üzerine alýr.

[stockbroker]

Swap (takas) sözlesmesi nedir?
Önceden belirlenmis bir formüle ve vadelere göre, iki veya daha fazla taraf arasýnda gerçeklesecek olan nakit akýsýnýn mübadelesini saglayan, özel olarak hazýrlanmýs sözlesmelere denir. Borçlanma senetlerine ve dövize dayalý swap sözlesmeleri yaygýn olarak kullanýlmaktadýrlar. Genelde bir swap sözlesmesine taraf olanlarýn (counterparty) gerçeklestirdigi nakit akýslarý, sözlesmeye konu olan borçlanma senetlerinin veya dövizin degisen degerine dayandýrýlýr. Örnek olarak faize dayalý bir swap sözlesmesini ele alabiliriz. A bankasýnýn B bankasýna önümüzdeki 5 yýl boyunca her sene toplam 1 milyon dolarlýk bir borç üzerinden sözlesmede belirlenmis sabit bir faiz ödeme yükümlülügüne girmesi ve buna karsýlýk B bankasýnýn da A bankasýna ayný ödeme vadelerinde yine 1 milyon dolar üzerinden fakat degisken faizli bir ödeme yapmayý kabul etmesi, degisken faizin sabit faiz ile degistirilmesi (swap edilmesi) seklinde gösterilebilir